این وسیله در واقع همان کاردهای معمولی است که در قالیبافی هنگام گره زدن ، برای بریدن نخ پرز استفاده می شود. اما از نظر ظاهر تفاوت اندکی با کاردهای خانگی دارد. چاقوی بافندگی در 3 یا حداکثر 4 نوع وجود دارد.
الف - کاردک:
این وسیله اغلب در مناطقی که از گره های فارسی استفاده می شود، وجود دارد.دسته کاردک از نوع چوبی است و تیغه آن از آلیاژهای مقاوم ساخته می شود. نوک کاردک ، زائده کوچک وتیزی قرار گرفته است که از آن برای بیرون آوردن گره هایی که معیوب و یا اشتباه هستند، استفاده می شود.
ب - پاکی:
این وسیله دارای شباهت نسبی با کاردک است و عمدتاً در مناطقی که گره فارسی به کار می برند، مورد استفاده قرار می گیرد. تیغه پاکی کمی پهن تر از کاردک است و فاقد زایده نوک تیز. درساخت آن گاهی دسته را با استفاده از چوب می سازند و به تیغه متصّل می نمایند. گاهی نیز هر دوبصورت فلزی است و بصورت یکدست از یک قطعه فلز ساخته می شود. در مناطق شرق و شمال شرق ایران تیغه آن کمی انحناء نیز دارد و ممکن است نوک تیغه همچون چاقوهای خانگی کاملاً نوک تیز باشد.
پ - قلاب:
قلاب شکل دیگر از انواع چاقوهای بافندگی است با این تفاوت که همانگونه از نام آن پیدا است ، دارای زایده ای قلاب مانند در نوک تیغه می باشد. قلاب فقط در مناطقی که از گره ترکی استفاده می نمایند کابرد دارد. دسته و تیغه قلاب از یک آلیاژ مقاوم ساخته می شود و هر دو بصورت پیوسته و متصل هستند. در ساخت قلاب هیچ گاه از دسته چوبی استفاده نمی گردد.
ت - چاقوهای خانگی:
برخی از بافندگان در سالهای اخیر ترجیح می دهند که از چاقوهای معمولی خانگی برای گره زدن استفاده نمایند. تعداد این قبیل بافندگان زیاد نیست و فقط در برخی مناطق این عمل صورت می گیرد. هر چند که نتیجه کار هیچ تفاوتی نخواهد داشت.
همه این اسامی به وسیله ای خاص اطلاق می گردد که وظیفة آن کوبیدن گره های فرش و همچنین پودهای آن می باشد. دفّه از نظر فرم و ظاهر درانواع مختلف ساخته می شود، اما کارآیی همگی یکسان است و تفاوتهای موجود به نحوی مرتبط باسنت های بافندگی نزد اقوام مختلف می باشد. قسمت اصلی دفتین تیغه های آن است که مرکب ازتعدادی تیغة فلزی می باشد. قسمت جلوی تیغه ها کمی باریکتر و تیزتر است تا به راحتی در داخل تارهای فرش فرو رود. دستة آن نیز ممکن است چوبی یا فلزی باشد که به طرق مختلف مانند کاملاًعمود، مورب و یا کاملاً صاف به تیغه ها وصل می شود.
در میان دفتین های قدیمی نمونه هایی نیز دیده شده که تمام آن از جنس چوب بوده است . البته دفتین های چوبی عموماً برای بافت سایر دستبافتها نظر گلیم کاربرد داشته است که البته ساخت آنهاتقریباً به فراموشی سپرده شده است . در میان دفتین های متداول در قالیبافی امروز ایران ، گروهی که درتبریز استفاده می شوند و به دفتین تبریزی شهرت دارند از نظر حجم و وزن سبک ترین و کوچکترین دفتین های ایران هستند و دفتین های مورد استفاده در اصفهان حجیم ترین و سنگین ترین دفتین های مورداستفاده در ایران می باشند.
قیچی قالیبافی برای بریدن سرپرزهای اضافی حاصل از گره زدن می باشد. صرفنظر ازظاهر و اندازه ، کارآیی تمامی قیچی های بافندگی یکسان است . مهمترین تفاوت قیچی های بافندگی باقیچی های خانگی آن است که به جهت نحوة بریدن سرپرزهای فرش ، ساخت قیچی های بافندگی اغلب به نوعی است که دسته ها و تیغه ها در دو سطح متفاوت قرار دارند تا عمل قیچی زدن به راحتی میّسرگردد. هر چند که در برخی مناطق بافندگان از قیچی هایی استفاده می نمایند که ویژگی فوق الذکر را نداردو حتی برخی از بافندگان ترجیح می دهند از قیچی های معمولی خانگی استفاده نمایند. در میان انواع قیچی های متداول در ایران گروهی به نام قیچی اصفهانی شهرت یافته اند. این نمونه از نظر ساخت تیغه ،اندکی متفاوت است . به این ترتیب که هم تیغة بالا و هم تیغة پایین دارای لبة مضاعف می باشند. این لبه بصورت قائم بر تیغة اصلی عمود گردیده و وظیفة آن کنترل ارتفاع پرز فرش هنگام قیچی نمودن است . به عبارت دیگر در این حالت سطح فرش بصورت یکدست تر و منظم قیچی می شود. بدیهی است چنانچه فرش درشت بافت تر باشد ارتفاع لبة مورد نظر بیشتر می گردد تا ارتفاع پرز بلند گردد و بالعکس . لازم به ذکر است که در طی 50 سال گذشته برخی از بافندگان مناطق همچون استان کرمان و شمال خراسان ازقیچی نمودن فرش در هنگام بافت خودداری می نمایند. فرشهای این مناطق پس از اتمام بافت آن ، درکارخانجات ویژه ای که کار آنها قیچی نمودن فرش است توسط قیچی های بزرگ برقی پرداخت شده وگره های فرش کوتاه و یکدست می گردند. البته از نظر دقت و ظرافت ، تمامی بافندگانی هم که فرش خودرا هنگام بافت قیچی می نمایند، پس از اتمام فرش ، آن را به کارخانة های مذکور می سپارند تا یکبار نیزتوسط قیچی های برقی صاف و پرداخت نهایی گردند زیرا این نوع از قیچی ها از توانایی بالایی برای پرداخت صاف و یکدست فرش برخوردار هستند.
سیخ پودکشی
همان گونه که از نام آن پیداست ، این وسیله برای کشیدن پودهای فرش اعم از پود رو، و پود زیر مورد استفاده قرار می گیرد. جنس آن از آلیاژهای نرم و انعطاف پذیر انتخاب می شودتا به راحتی از لابه لای تارهای فرش عبور کند. طول آن حدود 50 الی 70 سانتیمتر است . نوک این وسیله بصورت قلاب است تا نخ پود را به دور آن چرخانده و سپس از لابه لای تارهای فرش عبور دهند.همچنین برخی از آنها دارای سوراخی در انتها می باشند که می توان پود را از داخل آن نیز عبور داده و ازلا به لای تارهای فرش بکشند. البته سیخ پودکشی در همة مناطق مورد استفاده قرار نمی گیرد و برخی ازبافندگان با دست نخ پود را از میان تارهای فرش عبور می دهند.
وسیله ای است کاملاً قدیمی است .از این وسیله برای کوبیدن پود و همچنین در برخی مناطق برای کشیدن پود (مشابه سیخ پودکشی )استفاده می کنند.
سوزنی (پهنازن ، چوب پهنا)
وسیله ای است مشابه چنگک . از این وسیله برای جلوگیری از کج شدن فرش در هنگام بافت استفاده می شود. به این صورت که دو عدد "سوزنی " را در دو طرف یک چوب قرار می دهند. چوب مذکور با احتساب "سوزنی " هایی که در طرفین آن قرار گرفته اند، دقیقاً به اندازة عرض یا پهنای فرش می باشند و به همین دلیل به آن "پهنازن " نیز گفته می شود. نحوة استفاده ازاین وسیله به این شرح است که همزمان با بافته شدن فرش و بالا آمدن رجهای آن ، "سوزنی " را از پشت فرش و با فاصلة تقریبی 20 الی 30 سانتیمتر به آن نصب می کنند. به این ترتیب که نوکهای تیز سوزنی ازپشت فرش به داخل شیرازه ها فرو رفته و در جای خود محکم می شوند. البته در این حالت هیچ گونه آسیبی به شیرازه های فرش وارد نمی شود. جهت اطمینان از استقرار محکم آن در پشت فرش ، با استفاده از سوزنهای بزرگ و نخ ، بصورت بخیه قسمت چوبی این وسیله را به فرش می دوزند. به این ترتیب "سوزنی " فرش را کاملاً احاطه کرده و از بیرون آمدن یا فرورفتگی که متاثر از پودکشی است کناره های فرش کاملاً جلوگیری می نمایند.
احتمال دارد در برخی از مناطق قالیبافی ایران از ابزارهای دیگری نیز استفاده شود که کاربردمحدودتری دارند. بعنوان مثال بافندگان بختیار، بلوچ ، قشقایی و افشارهای کرمان که دارای دارهای قالیبافی زمینی (افقی هستند) براساس یک عادت و شاید سنت قدیمی از شاخ بز برای بالا و پایی آوردن چوبی که در لا به لای تارهای فرش مستقر است ، استفاده می نمایند اما بافندگان سایر مناطق بدون هیچ وسیله ای و فقط با دست ، چوب مذکور را جا به جا می کنند.
شانه
وسیله ای است جهت پیش کشی یا جلوکشی گره ها. به عبارت دیگر پس از بافتن هر رج از فرش، و قبل از کوبیدن دفتین، با کشیدن شانه که دارای دندانه های تیز است ، گره ها را به سمت جلو می کشند تا پشت فرش صاف و یکدست گردد.
برپاکن (دیلم)
وسیله ای است که از نظر ظاهری شبیه به پاکن است. با این تفاوت که لبه های آن تیز نیست و کمی هم بلندتر از پاکن است. برپاکن همچون شانه جهت پیش کشی و حتی کوبیدن گره ها به کار می رود. به این ترتیب که لبه آن را بر روی رجهای بافته شده می کوبند منتهی این عمل با حالتی انجام می شود که ضمن کوبیده شدن گره ها، آنها را به سمت جلو کشیده و پشت فرش صافتر و یکدست می شود.
برگرفته از بخش هنری تبیان
